Từ những bao bì carton, vỏ chai nhựa cho đến rác khó tái chế, nhiều nhà máy xi măng Việt Nam đang biến chất thải thành nhiên liệu thay thế. Nhưng để biến tiềm năng thành hiện thực, ngành này vẫn phải vượt qua “điểm nghẽn” về chuỗi cung ứng, công nghệ và chính sách.
Khi rác trở thành nguồn năng lượng
Tại Quảng Ninh, Xi măng Lam Thạch đã biến tiềm năng thành hiện thực với mô hình “gửi rác – rút tiền” khởi động từ tháng 4/2022. Người dân và công nhân mang rác tái chế như carton, chai nhựa, vỏ bao… đến nhà máy sẽ được quy đổi thành điểm, trị giá 3.000–11.000 đồng/kg. Nếu tích lũy 300 điểm mà chưa rút, chủ tài khoản được hưởng lãi suất 1%/năm.
Doanh nghiệp thậm chí thu gom tận nhà với giá cao hơn thị trường 10–15%. Sau hơn hai năm, mô hình đã mở trên 2.150 tài khoản, thu gom hơn 650 tấn rác, chi trả hơn 1,7 tỷ đồng. Toàn bộ số rác này được đưa vào lò nung clinker thay một phần than, giúp giảm 10–15% nguyên liệu đầu vào và tiết kiệm khoảng 13,2 tỷ đồng mỗi năm.
Không chỉ Lam Thạch, nhiều đơn vị khác cũng đang tăng tốc. Từ năm 2020, Tổng công ty Xi măng Việt Nam (Vicem) hợp tác với Tập đoàn FLSmidth (Đan Mạch) triển khai công nghệ “Zero emission – Natural cycle” (Không phát thải – tuần hoàn tự nhiên), tận dụng rác đô thị và công nghiệp làm nhiên liệu. Đến nay, công nghệ bán tự động đã vận hành tại 6 nhà máy thuộc 4 đơn vị thành viên.
Riêng 6 tháng đầu năm 2025, các nhà máy này xử lý 185.639 tấn rác khô, đạt tỷ lệ thay thế nhiệt năng trung bình 28,18% và tiết kiệm hơn 416 tỷ đồng trong năm 2023. Tại Vicem Sông Thao, việc sử dụng 31.254 tấn rác trong năm 2024 đã giúp tỷ lệ thay thế nhiệt năng đạt 24,2% và mang lại lợi ích kinh tế 30,9 tỷ đồng; nửa đầu năm 2025 tiếp tục duy trì hiệu quả với 16.241 tấn rác, tiết kiệm thêm 15,6 tỷ đồng.
Trên thế giới, xu hướng này đã đi xa hơn. Tại Anh, nhà máy xi măng Rugby của CEMEX vận hành hoàn toàn bằng nhiên liệu tái chế Clima Fuel®, thay thế 100% nhiên liệu hóa thạch và giảm lượng khí thải carbon tương đương 135.000 ô tô mỗi năm. Ở Slovakia, các nhà máy xi măng đã sử dụng 374.000 tấn chất thải làm nhiên liệu trong năm 2024, đạt mức thay thế 75%, tiết kiệm gần 230.000 tấn than và giảm mạnh dấu chân carbon.
Những con số trên cho thấy, công nghệ đốt thay thế đang nổi lên như một giải pháp “ba trong một” – kết hợp hài hòa lợi ích kinh tế, môi trường và xã hội ngay trong một quy trình sản xuất. Việc biến rác thải thành nhiên liệu không chỉ giúp các nhà máy chủ động ứng phó trước biến động giá than, dầu mỏ, mà còn cắt giảm đáng kể chi phí, mang lại khoản tiết kiệm từ vài chục đến hàng trăm tỷ đồng mỗi năm. Đây không còn là mô hình trên giấy, mà đã được chứng thực qua lợi nhuận thực tế của Lam Thạch, Vicem Sông Thao và toàn hệ thống Vicem.
Ở khía cạnh môi trường, công nghệ này xử lý triệt để rác khó tái chế – từ nhựa dẻo, cao su đến vải vụn – nhờ nhiệt độ lò nung đạt 1.450–1.800°C, không phát sinh dioxin, furan; tro đốt hòa nhập hoàn toàn vào clinker, loại bỏ nhu cầu chôn lấp và giảm đáng kể phát thải CO₂.
Về mặt xã hội, các chương trình như “gửi rác – rút tiền” không chỉ tạo thêm thu nhập cho người dân, mà còn khuyến khích phân loại rác ngay từ nguồn, đồng thời gắn kết cộng đồng với doanh nghiệp. Mỗi kilogram rác được thu gom trở thành một mắt xích trong vòng tuần hoàn năng lượng, góp phần xây dựng nền kinh tế tuần hoàn và một môi trường sống bền vững.
Vượt nút thắt để chạm đích Net Zero
Dù bức tranh kinh tế tuần hoàn trong ngành xi măng đang dần thành hình, con đường về đích vẫn trải đầy chông gai. “Nút thắt” lớn nhất, theo PGS.TS Lương Đức Long – Phó Chủ tịch kiêm Tổng thư ký Hiệp hội Xi măng Việt Nam – nằm ở chính khâu nền tảng: chuỗi cung ứng rác. Ở Việt Nam, rác vẫn thường bị coi là thứ bỏ đi hơn là “mỏ năng lượng” có thể khai thác. Thiếu vắng cơ chế khuyến khích và hỗ trợ đã khiến hoạt động thu gom, phân loại và xử lý sơ bộ chưa đạt chuẩn để đưa vào dây chuyền đốt thay thế.
Bài toán nguyên liệu đã khó, thách thức kỹ thuật còn khắt khe hơn. Phần lớn lò nung xi măng hiện nay được thiết kế cho than cám mịn – loại nhiên liệu đồng nhất, dễ kiểm soát và dự đoán. Rác thải, ngược lại, biến động về kích cỡ, thành phần và độ ẩm, buộc các nhà máy phải đầu tư mới hệ thống tiếp nhận, nghiền, sấy và cấp liệu. Đây là khoản đầu tư không nhỏ, nhất là trong bối cảnh ngành đang căng mình giữa áp lực cắt giảm chi phí và cạnh tranh khốc liệt trên thị trường quốc tế.
Dù đã thành lập Ban đồng xử lý nhằm tháo gỡ vướng mắc, Hiệp hội Xi măng Việt Nam cho rằng nỗ lực này vẫn chưa đủ sức giải quyết triệt để. Một chương trình hành động quốc gia – được thiết kế đồng bộ từ chính sách, hạ tầng tới cơ chế tài chính – mới là chìa khóa biến rác thành một mắt xích tất yếu của sản xuất xi măng. Khi đó, đồng xử lý rác không chỉ giúp ngành đáp ứng các chuẩn mực phát thải và truy xuất nguồn gốc ngày càng khắt khe từ thị trường quốc tế, mà còn trở thành một “mũi nhọn” đưa Việt Nam tiến gần hơn tới mục tiêu Net Zero./.
