Mỗi năm, Việt Nam phát sinh khoảng 1,8 triệu tấn rác thải nhựa, trong đó chỉ khoảng 27% được thu gom và tái chế, phần còn lại chủ yếu bị chôn lấp, đốt ngoài trời hoặc trôi ra môi trường tự nhiên.
Trong khi đó, ngành sản xuất xi măng với hơn 80 lò nung clinker trên cả nước, tiêu thụ khoảng 10 triệu tấn than mỗi năm, gây áp lực lớn lên nguồn tài nguyên và phát thải khí nhà kính.
Trước bài toán kép về năng lượng và ô nhiễm nhựa, giải pháp sử dụng rác thải nhựa không tái chế làm nhiên liệu thay thế trong lò nung xi măng đang được các chuyên gia đánh giá là hướng đi khả thi, giúp giảm lượng than tiêu thụ đồng thời xử lý an toàn lượng rác nhựa tồn đọng.
“Một mũi tên trúng hai đích”: Kinh tế tuần hoàn và chi phí
Ông Hoàng Thành Vĩnh – Chuyên gia phụ trách kinh tế tuần hoàn của Chương trình Phát triển của Liên hợp quốc (UNDP) cho biết, về mặt nguyên tắc, bình thường để làm clinker, làm xi măng, cần phải đưa than vào để đốt lò. Thay vì đưa than, người ta đưa chất thải nhựa vào làm nhiên liệu. Ví dụ, bình thường phải dùng 1.000 tấn than, bây giờ nhà máy chỉ dùng 700 tấn than còn lại là 300 tấn rác thải nhựa.
Về hiệu quả môi trường, TS. Kåre Helge Karstensen (SINTEF) – Trưởng dự án OPTOCE khẳng định, kết quả nghiên cứu và trình diễn ở Việt Nam cho thấy đồng xử lý nhựa không làm tăng phát thải dioxin và vẫn tuân thủ những ngưỡng giới hạn khắt khe nhất quốc tế.
“Đồng xử lý trong lò xi măng có thể cải thiện quản lý rác nhựa khó tái chế ở Việt Nam, giảm tiêu thụ than và giảm nhu cầu xây nhà máy đốt rác phát điện đắt đỏ”, ông Kåre Helge Karstensen nói.
Một lợi ích nữa thường bị bỏ quên là tro xỉ sau đốt nhựa không phát sinh như lò đốt rác thông thường mà “hòa” vào clinker, tránh thêm một vòng xử lý. Các ưu điểm công nghệ — nhiệt độ lò cao, thời gian lưu dài, môi trường kiềm và hệ thống giám sát khí thải — khiến lò xi măng trở thành một “buồng phản ứng” đặc biệt để xử lý triệt để rác khó tái chế, kể cả một phần chất thải nguy hại.
Cần chuẩn mực giám sát nghiêm ngặt
Tháng 8/2025, Bộ Nông nghiệp và Môi trường ban hành tiêu chuẩn kỹ thuật quốc gia mới về đồng xử lý chất thải trong lò xi măng, trong đó có rác thải nhựa, yêu cầu chỉ đồng xử lý trong lò quay khô dưới áp suất âm và kiểm soát khí thải chặt chẽ, có hiệu lực từ 9/2/2026.
Ở cấp địa phương và doanh nghiệp, PGS.TS Lương Đức Long — Phó Chủ tịch kiêm Tổng thư ký Hiệp hội Xi măng Việt Nam cho rằng, điểm nghẽn lớn nhất là chuỗi cung ứng rác ổn định và đồng nhất: rác phải được phân loại và tiền xử lý để đáp ứng yêu cầu kỹ thuật của lò nung, trong khi nhiều nơi còn thiếu đơn vị chuyên trách khâu này. Ngoài ra, cơ chế chi trả chi phí xử lý rác khi đưa vào quá trình sản xuất xi măng vẫn chưa rõ ràng, khiến doanh nghiệp chưa mạnh dạn đầu tư thiết bị, logistics và dây chuyền tiền xử lý.
Trên thế giới, đồng xử lý rác — nhất là nhựa — đôi khi vấp phải lo ngại về dioxin/furan và minh bạch giám sát. Một nghiên cứu tổng hợp trên 14 lò nung kiểu mới cho thấy nồng độ dioxin khi có và không có đồng xử lý gần như tương đương, trung bình khoảng 0,0097–0,012 ng I-TEQ/Nm³ — nằm trong ngưỡng cho phép. Kết quả này củng cố thêm phát biểu của TS. Karstensen về việc không làm tăng dioxin khi tuân thủ đúng kỹ thuật.
Tuy vậy, một số chuyên gia quốc tế cảnh báo về khoảng trống giám sát thực thi: “Gần như không ai thực sự giám sát phát thải… kiểm tra dioxin ở các cơ sở đồng xử lý rất hiếm do chi phí,” một điều tra năm 2025 về thị trường tín chỉ nhựa đã nêu. Dù bối cảnh chính của bài báo là Campuchia và một số nước Đông Nam Á, thông điệp về tính đáng tin cậy của đo kiểm, báo cáo và kiểm định độc lập vẫn rất đáng để các địa phương, doanh nghiệp ở Việt Nam tham khảo khi mở rộng mô hình.
Trong số các quốc gia trên thế giới, Na Uy đã có hơn 30 năm ứng dụng đồng xử lý trong lò xi măng, xử lý cả chất thải hữu cơ nguy hại — một kinh nghiệm giá trị cho các nền kinh tế đang chuyển dịch theo hướng kinh tế tuần hoàn và mục tiêu Net Zero.
Đồng xử lý rác nhựa trong lò xi măng không phải “tấm vé miễn phí”, nhưng chắc chắn là mảnh ghép lớn của bức tranh kinh tế tuần hoàn và chuyển dịch năng lượng trong ngành xi măng Việt Nam. Pháp lý đã có, thực chứng đã đủ, vấn đề còn lại là chuẩn hóa, minh bạch và kỷ luật thực thi. Khi đó, bài toán “hai đích” — giảm rác nhựa và giảm tiêu thụ than/CO₂ — sẽ không chỉ là khẩu hiệu, mà trở thành kết quả đo đếm được trên từng tấn clinker.
